Apel Srpske akademije nauka i umetnosti: Zaustaviti krađu srpske istorije na Kosovu!

Tekst preuzet sa sajta Kaleidoskop

Povodom događanja u Novom Brdu, Odeljenje istorijskih nauka Srpske akademije nauka i umetnosti saopštilo je da je pripremilo analizu koja ukazuje na neprihvatljivo ponašanje kosovskih vlasti prema kulturnoj i istorijskoj baštini Srba na Kosovu i Metohiji.

Da podsetimo, pravoslavnu crkvu Svetog Nikole u Novom Brdu,  vlasti iz Prištine  žele da pretvore u trobrodnu baziliku   izvodeći tako istorijski falsifikat i pretvarajući srpski pravoslavni spomenik u albanski i katolički. Objavljeno je i da nemačka vlada finansira taj projekat „važan za kosovsku istoriju i kulturu“. Na ovaj način, u Novom Brdu srpskom narodu se ne krade samo budućnost, već im se otima i prošlost.

Deo konzervatorskih radova već je izveden sa ciljem da se pravoslavna srednjovekovna svetinja pretvori u katolički hram. Prećutkuje se, međutim,  činjenica da ispod zidina Donjeg grada postaje drugi ostaci, ruševine jedne prave bazilike Svete Marije, poznatije kao Saška crkva, koji kosovskim „restauratorima“ iz nekih razloga nisu interesantni.

Analizu Srpske akademija nauka i umetnosti prenosimo u celosti:

Obrazlažući politički motivisanu odluku da se još 1967. godine zaustave arheološka istraživanja Novog Brda (inače poznatog srednjovekovnog lokaliteta), etnički Albanac, u vreme socijalističke Jugoslavije najviši politički rukovodilac na Kosovu i Metohiji, Fadilj Hodža, izjavio je : „Nas to uopšte ne interesuje, to je srpski spomenik“. (Glasnik Srpskog arheološkog društva 5 /1989/ 142–144). Ipak,  već započeta 1952. godine, pomenuta istraživanja do tada su već bila dala značajne rezultate. Potvrdila su tačnost podataka iz pisanih izvora o tom gradu koji su krajem XIII veka osnovali i kasnije svesrdno podržavali – kao jedno od najznačajnijih privrednih i urbanih središta srednjovekovne Srbije – vladari iz dinastija Nemanjića, Mrnjavčevića, Lazarevića i Brankovića.

Prilikom tih istraživanja razrešene su i mnoge nedoumice. Tako su, recimo, na prostoru novobrdskog Donjeg trga pronađeni temelji velikog rimokatoličkog hrama Santa Maria de Nuovomonte, tzv. Saške crkve. Nadalje, otkopani su 1956. godine i ispitani ostaci monumentalnog hrama u središtu nekadašnjeg podgrađa.

Na osnovu svedočanstava nešto mlađih narativnih izvora, ali i zahvaljujući mnoštvu pronađenih ostataka moravske kamene plastike sa srpskim natpisima, kao i fragmenata fresaka, takođe sa ćiriličnim slovima, moglo se pouzdano zaključiti da je reč o pravoslavnoj crkvi Svetog Nikole, naknadno proširenoj, pri kojoj su jedno vreme stolovali novobrdski mitropoliti. Posle pada grada pod vlast Osmanlija ova crkva pretvorena je u džamiju. Pronađen je u njoj i ulomak natpisa na srpskom jeziku koji je o svom pregnuću na podizanju crkve ostavio njen graditelj (protomajstor).

Zahvaljujući istraživanju različitih izvora zna se i da je postojalo još nekoliko  pravoslavnih hramova u Novom Brdu, kao i da je postojala jedna manja rimokatolička crkva Svetog Nikole (capella Santi Nicolai), koja je bila u službi još 1642, u vreme kada je srpska saborna crkva, posvećena istom svecu, već uveliko bila pretvorena u džamiju.

Svi ti verski objekti uverljivo govore o multikonfesionalnom i multikulturalnom karakteru srednjovekovnog Novog Brda, u kojem su, pored većinskog srpskog stanovništva, živeli i radili Sasi, Dubrovčani, Grci, Albanci, Splićani, a kasnije i Jevreji i Turci. Koliko je srpskim vladarima bilo stalo da utvrde pravni okvir životu i gradskoj autonomiji te kosmopolitske sredine, za njihove vlade neopterećene verskim sukobima, svedoči Statut Novog Brda. 

Statut Novog Brda je izdao despot Stefan Lazarević 1412. godine u okviru Zakona o rudnicima, čiji se prepis iz XVI veka čuva upravo u Arhivu Srpske akademije nauka i umetnosti. Manipulacija identitetom materijalnog nasleđa Novog Brda, kao simbola suživota zasnovanog na uvažavanju drugih, i degradiranje njegovih spomeničkih vrednosti, koji se odvijaju u XXI veku, utoliko su teže shvatljivi.

O čemu je ovde reč? Pre svega, reč je o nastojanju kosovskih institucija i predstavnika vlasti da ostatke najznačajnijeg crkvenog objekta u Novom Brdu, sabornog pravoslavnog hrama Svetog Nikole, predstave neupućenima kao ostatke nepostojeće rimokatoličke, „Artanske katedrale“. Zvanični sajt kosovskog Ministarstva kulture omladine i sporta, na kojem se potpuno prećutkuje bogata srpska prošlost Novog Brda, već duže vreme nudi svojim posetiocima i niz potpuno neodrživih tvrdnji o novobrdskoj crkvi Svetog Nikole.  Tamo, između ostalog, stoji da se za nju „smatra da je bila Katolička Katedrala”, mada Novo Brdo pre pretvaranja te crkve u džamiju nikada nije bilo sedište rimokatoličkog biskupa. Piše takođe i da „po obliku izgradnje, pripada rimskom stilu” (!!?), iako je u njoj otkopano i obilje arhitektonske plastike takozvanog moravskog stila. Piše da su tu „katedralu” izgradili „dubrovčani”, mada je u njoj otkriveno mnoštvo ostataka ćirilskih natpisa, uključujući i onaj koji pripada samom protomajstoru.
Ovakvo „nepoznavanje” stvari veoma čudi kada se zna da su u novije vreme objavljene dve veoma ozbiljne i obimne naučne monografije o Novom Brdu i njegovoj crkvi Svetog Nikole, obe uporedo na srpskom i engleskom jeziku (V. Jovanović i drugi, Novo Brdo, Beograd 2004; M. Popović, I. Bjelić, Crkva Svetog Nikole: Katedrala grada Novog Brda, Beograd 2018).

Nažalost, prikrivanje naučno utvrđene istine i iznošenje netačnih podataka predstavljali su samo prvi korak u neprihvatljivom smeru. Potpuno prenebregavajući rezultate dugogodišnjih istraživanja, objavljene u pomenutim knjigama, Arheološki institut Kosova započeo je nedavno, uz podršku Ambasade SR Nemačke u Prištini, naučno i stručno neutemeljenu „rekonstrukciju“ starijeg dela crkve Svetog Nikole – dajući mu novi oblik trobrodne bazilike, koji zasigurno nije imao. I dok mnoge stare srpske crkve uništene 1999. i 2004. godine, čiji je izgled savršeno dobro poznat, ostaju u razvalinama (Mušutište, Rečani, Dolac, Čabići itd.), potpuno se proizvoljno obnavlja jedan davno srušeni hram.

---

Valja pritom primetiti da su kosovske vlasti nedavno zabranile i rekonstrukciju crkve Svetog Nikole u manastiru Svetih arhanđela kod Prizrena, iako za njeno obnavljanje ima znatno više podataka nego za obnovu novobrdskog hrama. Jasno je zato da nije na delu želja za rekonstrukcijom drevnog crkvenog spomenika u Novom Brdu već pokušaj tendencioznog konstruisanja njegovog novog identiteta. Ostacima tog hrama naneta je velika šteta već radovima u prvoj fazi, a ona će se tragično uvećavati ukoliko projekat „rekonstrukcije“, za koju ne postoje naučni i stručni uslovi, ne bude odmah obustavljen. 

Važno je primetiti da je višestruko sporna „obnova” započeta bez saglasnosti Saveta za sprovođenje i nadgledanje, čiji je član Srpska pravoslavna crkva. Posebno ciničnim čini se to što najviši predstavnici vlasti tzv. Republike Kosovo izjavljuju da hram čiji se konfesionalni identitet prekraja i izgled proizvoljno menja predstavlja „dokaz suživota u ovim oblastima”. Zatvarajući oči pred podacima kojima raspolaže nauka, naslednici Fadilja Hodže spremni su, očevidno, da u političkoj neprincipijelnosti odu mnogo dalje od njega.

Naročito je zabrinjavajuće to što sasvim neodgovarajući odnos prema sabornom hramu Svetog Nikole može poslužiti kao model pri budućem „istraživanju, proučavanju i prezentovanju“ srpskog spomeničkog nasleđa, kako onog na samom Novom Brdu tako i onog na čitavom Kosovu i Metohiji. Odavno su već uočeni sistematski i uporni pokušaji privremenih kosovskih institucija, poput pomenutog Ministarstva kulture omladine i sporta, da prikriju ili krivotvore identitet srpskog spomeničkog nasleđa, odnosno umanje njegov značaj u celini. Zato, ovo što se trenutno događa predstavlja  veoma ozbiljnu pretnju s dalekosežnim posledicama kao i istinski izazov kulturnoj javnosti celokupnog civilizovanog sveta.

Pošto je reč najčešće o crkvenim objektima ti pokušaji predstavljaju izazov i svim verskim zajednicama.
Kada je o novobrdskoj katedrali reč, naročito pozvanom da pruži odgovor i podršku istorijskoj istini mora se osetiti rimokatolička crkva. Jedan pozitivan i usmeravajući primer za to može pronaći upravo u vlastitim redovima. Naime,  1610. godine, pominjući pretvaranje novobrdskog sabornog hrama u džamiju, barski nadbiskup Marin Bici ne krije da su Turci preobratili u „mošeju jednu lepu i raskošnu crkvu koja je pripadala srpskim despotima”.

Sa svoje strane, Srpska akademija nauka i umetnosti, njeno Odeljenje istorijskih nauka i Akademijski odbor za proučavanje Kosova i Metohije nastojaće, kao i do sada, da stavove i ocene o spomeničkom nasleđu na ovim prostorima zasnivaju isključivo na činjenicama. U vezi sa tim valja podsetiti da je SANU nedavno objavila voluminoznu publikaciju Umetničko nasleđe srpskog naroda na Kosovu i Metohiji. Istorija, identitet, ugroženost, zaštita, na srpskom i engleskom jeziku, u kojoj su istorijski kontekstualizovani i sveobuhvatno razmotreni problemi vezani za pomenutu baštinu.

PROČITAJTE I:   ZABRINUTOST ZA SPOMENIKE NA KOSOVU